Mój ojciec jakiś czas temu przeszedł udar. Początkowo jego stan był bardzo ciężki, ale obecnie poprawił się. Ojciec nie chodzi, ale może siadać. Jest też w stanie się porozumieć, choć wymowę ma bardzo niewyraźną. Tymczasem brat, który z nim mieszka, wniósł do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie i ustanowienie go opiekunem ojca. Uzasadnia to tym, że łatwiej mu będzie opiekować się ojcem i prowadzić jego sprawy. Obawiamy się, że brat dąży do tego, aby przejąć majątek ojca i brać jego emeryturę. Czy w takiej sytuacji możliwe jest, aby sąd ubezwłasnowolnił ojca?
Zgodnie z art. 13 Kodeksu cywilnego, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 grudnia 2018 r., sygn. akt: V CSK 601/17, ubezwłasnowolnienie całkowite jest tak daleko idącym ograniczenia praw człowieka, że takie rozwiązanie zostało wykluczone w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 13 grudnia 2006 r. Zgodnie z art. 12 ust. 2 konwencji, Państwa Strony uznają, że osoby niepełnosprawne mają zdolność prawną, na zasadzie równości z innymi osobami, we wszystkich aspektach życia. Art. 12 ust. 4 Konwencji zobowiązuje Państwa Strony do stworzenia gwarancji, że wszelkie środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej obejmować będą odpowiednie i skuteczne zabezpieczenia w celu zapobiegania nadużyciom, zgodnie z międzynarodowym prawem praw człowieka, a zabezpieczenia te zapewnią, że środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej będą respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, będą stosowane przez możliwie najkrótszy czas i będą podlegały regularnemu przeglądowi przez właściwe niezależne i bezstronne władze lub organ sadowy. Zabezpieczenia powinny być proporcjonalne do stopnia, w jakim takie środki wpływają na prawa i interesy danej osoby.
Konwencja ta została ratyfikowana przez Polskę z zastrzeżeniem interpretacji art. 12 w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie krajowym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4 konwencji, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Przepisy krajowe należy zatem stosować i wykładać w świetle tego zastrzeżenia, biorąc jednak pod uwagę konieczność ochrony osoby, której postępowanie dotyczy, w sposób określony w konwencji. Ubezwłasnowolnienie całkowite, którego orzeczenie prowadzi do pozbawienia zdolności do czynności prawnych, powinno być zatem stosowane jedynie wtedy, gdy osoba dotknięta chorobą psychiczną lub innymi zaburzeniami nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem i przez możliwie najkrótszy czas.
W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy podkreślał, że instytucja ubezwłasnowolnienia w założeniu ma służyć ochronie osoby chorej (z niepełnosprawnościami), niebędącej w stanie kierować swoim postępowaniem, nie zaś dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie wnioskodawcy, jego rodziny, innych osób lub instytucji.
W opisanej sytuacji ubezwłasnowolnienie całkowite raczej nie powinno mieć miejsca. Ewentualnie w grę może wchodzić ubezwłasnowolnienie częściowe przewidziane w art. 16 k.c. W myśl tego przepisu, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających w składzie 3 sędziów.
Publikacja niniejszej porady jest jednym z działań przewidzianych w projekcie pn. „Od porady do aktywności”. Projekt jest realizowany ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2022-2033.
