Przekazałem gospodarstwo rolne synowi na podstawie umowy dożywocia. Syn miał mi zapewnić wyżywienie, mieszkanie, pomoc i opiekę w chorobie, z czego się w większości nie wywiązuje. Mam pokój w jego domu, ale na nic innego nie mogę liczyć. Wniosłem sprawę do sądu o rozwiązanie umowy dożywocia, ale sąd tego nie zrobił, tylko przyznał mi 500 zł miesięcznej renty. Czy sąd miał prawo tak zrobić? Uważam, że ta renta powinna być znacznie wyższa, bo dostaję na rękę tylko 1400 zł emerytury z ZUS.
W myśl art. 913 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli z jakichkolwiek powodów między dożywotnikiem a zobowiązanym wytworzą się takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. Zgodnie natomiast z § 2 tego przepisu, w wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie.
Jeśli powód żąda w pozwie zamiany dożywocia na rentę, sąd nie może wyjść ponad to roszczenie i orzec o rozwiązaniu umowy. Inaczej jest, jeśli powództwo dotyczy rozwiązania umowy. Sąd ma wówczas swobodę w wyborze roszczenia i może też orzec o zamianie dożywocia na rentę, a nie o rozwiązaniu umowy.
Powody wytworzenia się trudnej do zniesienia sytuacji są obojętne, zatem mógłby to być nawet powód niezwiązany z wykonywaniem umowy dożywocia. Przyczyny tego stanu wynikają najczęściej z długotrwałego konfliktu między stronami. Mogą być także od stron niezależne i nie wiązać się z ich złym nastawieniem (np. konieczność zmiany miejsca pobytu dożywotnika na zakład psychiatryczny). Stosunki uzasadniające zamianę świadczeń wynikających z umowy dożywocia powinny trwać w chwili orzekania i nie rokować poprawy, a sąd dokonujący ich oceny powinien zbadać indywidualne odczucia stron, ich stan zdrowia, poziom kulturalny, usposobienie i stosunki rodzinne.
To sąd decyduje (niezależnie od treści pozwu) o tym, czy zamiana na dożywotnią rentę będzie dotyczyć wszystkich, czy tylko części świadczeń składających się na dożywocie. Sąd powinien przy tym uwzględnić interesy obu stron i dokonać wnikliwej analizy istniejącego stanu faktycznego. Jeśli sąd ustali zamianę na rentę tylko części świadczeń wynikających z dożywocia, musi je wskazać w treści orzeczenia. Z przepisu nie wynika, w jakiej formie ma być wypłacana dożywotnia renta ustanowiona w zamian prawa dożywocia. Przyjmuje się zatem, że może ona przybrać postać renty pieniężnej, jak też innych rzeczy, w szczególności oznaczonych co do gatunku.
Również w odniesieniu do wysokości renty decyzję podejmuje sąd, uwzględniając wartość świadczeń wynikających z dożywocia. Wysokość renty powinna być dostosowana do wartości tych świadczeń, które ma ona zastąpić lub zmienić. Wydane przez sąd orzeczenie powinno uwzględniać nie tylko rodzaj świadczeń na rzecz dożywotnika, lecz także interesy obu stron oraz tło i charakter nieporozumień między nimi. Konieczne jest też uwzględnienie przez sąd przypuszczalnego czasu trwania dożywocia. Renta ma charakter ekwiwalentu, nie zaś charakter alimentacyjny i powinna być z tego względu obliczona według uprawnień wynikających z umowy dożywocia, a nie według potrzeb dożywotnika.
Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 4 grudnia 2019 r., sygn. akt: I ACa 593/18, osoba zobowiązana z tytułu umowy dożywocia powinna dostarczać uprawnionemu środków utrzymania w zależności od jego faktycznych potrzeb a nie ponosić cały ciężar utrzymania dożywotnika. Jeśli zatem, osoba uprawniona z tytułu umowy dożywocia posiada własne źródło dochodu np. w postaci świadczeń rentowych czy emerytalnych, to okoliczność tę należy uwzględnić przy określaniu wymiaru należnej dożywotniej renty.
W wyjątkowych okolicznościach, przy ustalaniu wysokości renty, sąd może uwzględnić ciężką sytuację materialną zobowiązanego, jak również fakt, że dożywotnik ma inne źródła dochodu.
Niniejsza porada została opracowana w ramach zadania publicznego pn. „Punkt nieodpłatnej pomocy prawnej/nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego w Powiecie Łomżyńskim w 2024 r.”, które jest finansowane ze środków przyznanych przez Powiat Łomżyński otrzymanych z budżetu Państwa jako dotacja celowa.