Moi rodzice wybudowali dom, w którym obecnie mieszkam z rodziną. Rodzice natomiast zamieszkali w naszym mieszkaniu. Tata zmarł kilka miesięcy temu. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd stwierdził, że połowę domu należącą do taty odziedziczyłyśmy po 1/3 z mamą i z siostrą. Chciałabym spłacić siostrę z jej udziału. Mama nie zgadza się na przekazanie mi swojego udziału za życia. Obiecuje, że sporządzi testament na moją rzecz, ale nie u notariusza. Chce w nim zapisać, że siostra została już z mieszkania spłacona. Czy taki testament będzie ważny, czy na jego podstawie uzyskam własność całego domu?
Testament spisany ręcznie jest ważny i nie ma konieczności sporządzania go u notariusza. Zgodnie z art. 949 Kodeksu cywilnego, spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Jednak zapis w testamencie, że siostra została spłacona ze swego udziału w spadku po ojcu nie ma żadnej mocy wiążącej, jeżeli chodzi o prawo do zachowku po śmierci matki. Art. 991 k.c. przewiduje bowiem, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Matka mogłaby pozbawić drugą córkę prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie jej w testamencie, ale do tego muszą zachodzić bardzo istotne podstawy. W myśl art. 1008 k.c., spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jedynym wyjściem z sytuacji wydaje się zawarcie przez siostrę Pani umowy z matką o zrzeczenie się dziedziczenia – stosownie do art. 1048 k.c. Przepis ten przewiduje, że spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Umowa taka musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 lutego 2005 r., sygn. akt: II CK 322/04, spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą, zawartej w formie aktu notarialnego. Niezachowanie formy szczególnej aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej. Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie ma więc znaczenia prawnego.