Mój ojciec przekazał gospodarstwo bratu na podstawie umowy dożywocia. W tym roku ojciec zmarł. Czy należy mi się od brata zachowek? Czy prawo do zachowku się nie przedawniło? Umowa została zawarta ponad 15 lat temu w związku z przejściem ojca na emeryturę rolniczą.
W sytuacji, gdy gospodarstwo rolne zostało przekazane przez ojca umową o dożywocie, nie może Pan żądać zachowku od brata. Inaczej byłoby, gdyby przekazanie nastąpiło na podstawie umowy darowizny. Zgodnie bowiem z przepisami Kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku jedynie darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy, który zadysponował swoim majątkiem w testamencie lub przekazał go w darowiźnie, bądź też sporządził zapis windykacyjny, z pominięciem bliskich członków rodziny. Osoby te nabywają względem spadkobierców testamentowych, zapisobierców windykacyjnych lub obdarowanych roszczenie o zachowek. Ma ono charakter pieniężny, zatem nie umożliwia uprawnionemu dojścia do dziedziczenia po spadkodawcy określonych składników majątku zmarłego, natomiast realizuje jego prawo w postaci oznaczonej kwoty pieniężnej. Prawo to powstaje ex lege, jednak spadkodawca może pozbawić go osobę uprawnioną w drodze wydziedziczenia.
Zgodnie z art. 991 k.c. zachowek należy się zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. W pierwszej kolejności z mocy ustawy dziedziczą dzieci i małżonek zmarłego. Jeśli dziecko nie dożyło śmierci spadkodawcy, należny mu udział przypada jego dzieciom. Rodzice dochodzą do dziedziczenia tylko wtedy, gdy zmarły nie miał dzieci.
Zachowek – co do zasady -odpowiada połowie wartości udziału, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni należą się mu dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W myśl art. 993 k.c., przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Zapis windykacyjny jest to postanowienie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, które pozwala spadkodawcy na bezpośrednie przekazanie określonej rzeczy lub prawa majątkowego wybranej osobie w momencie jego śmierci, bez konieczności prowadzenia postępowania spadkowego. Przedmiotem takiego zapisu może być np. nieruchomość, samochód, prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne.
Natomiast darowizna jest to – stosownie do art. 888 k.c. umowa, przez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Tak więc w przypadku darowizny dokonanej na rzecz osoby bliskiej, zachowku można żądać nawet wiele lat po jej dokonaniu. Samo roszczenie o zachowek przeciwko osobie obowiązanej z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Wyżej określone zasady mają jednak zastosowanie tylko w przypadku zawarcia przez spadkobiercę umowy darowizny. Umowa dożywocia jest natomiast odrębnym rodzajem umowy. Zgodnie z art. 908 § 1. k.c., polega ona na tym, że w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. Jeśli strony nie określą tego w umowie inaczej, nabywca nieruchomości powinien przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Umowa dożywocia ma charakter alimentacyjny. Inaczej niż w przypadku darowizny, nabywca nieruchomości ma zapewnić zbywcy określone świadczenia. W razie przekazania majątku (nieruchomości) umową o dożywocie, bliscy spadkobiercy nie mają prawa do zachowku.
Niniejsza porada została opublikowana w ramach zadania publicznego pn. „Nowoczesne techniki komunikacyjne w poradnictwie obywatelskim” realizowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2022-2033.
