Zachowek tylko dla najbliższej rodziny
W drugim kwartale br. wśród osób korzystających z nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego pojawiały się pytania o instytucję zachowku. Były one związane m.in. z zamiarem przekazania majątku na inną osobę niż członkowie rodziny, czy to w testamencie, czy też na skutek rozporządzenia nim jeszcze za życia. Wiązał się z tym problem, jak zabezpieczyć spadkobiercę lub obdarowanego przed koniecznością wypłaty zachowku.
Przede wszystkim należy wyjaśnić, że każdy ma prawo dowolnie rozporządzić swoim majątkiem. W testamencie można ustanowić spadkobiercą dowolną, nawet zupełnie obcą osobę. Podobnie dopuszczalne w świetle prawa jest przekazanie wybranej przez nas osobie lub osobom dobytku za życia – na podstawie umowy darowizny lub dożywocia.
W takiej sytuacji zabezpieczeniu interesów członków najbliższej rodziny, którzy dziedziczyliby z mocy ustawy, służy instytucja zachowku przewidziana w art. 991 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, zachowek należy się zstępnym (czyli dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Zachowek odpowiada połowie wartości udziału spadkowego, który należałby się spadkobiercy w razie dziedziczenia ustawowego. Jeżeli natomiast uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, należy mu się zachowek w wysokości dwóch trzecich wartości tego udziału.
Uprawnieni do zachowku mogą się go domagać od osoby wskazanej w testamencie lub obdarowanej. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami.
Zgodnie z art. 1008 k.c., spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.