Moi rodzice przekazali gospodarstwo rolne bratu na podstawie ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin. Mieli zastrzeżoną służebność osobistą mieszkania i korzystania z działki gruntu. Tata zmarł 27 lat temu. Brat nie wywiązuje się z obowiązku zapewnienia służebności. Kilka razy wyrzucał mamę z domu. Nie zapewnia jej odpowiednich warunków. W niczym nie pomaga, a mama ma niską emeryturę. Czy można jakoś zmusić brata do łożenia na jej potrzeby?
Przekazanie gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy z 1982 r. nie jest tym samym, co przeniesienie własności na podstawie umowy o dożywocie. W myśl art. 908 Kodeksu cywilnego umowa ta polega na tym, że w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. W braku odmiennej umowy powinien on przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Jak przewiduje art. 913 k.c., jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień.
W przypadku Pani mamy ten przepis nie może mieć jednak zastosowania. Mama nie może również domagać się zamiany służebności mieszkania na rentę, gdyż uprawnienie takie przysługuje jedynie właścicielowi nieruchomości obciążonej służebnością, jeżeli uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu swego prawa (art. 303 k.c.).
Istnieje natomiast możliwość rozwiązania umowy przekazania gospodarstwa rolnego na podstawie art. 119 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z tym przepisem, na żądanie rolnika, który nieodpłatnie przekazał gospodarstwo rolne następcy przed 1991 r., sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę, jeżeli zachodzi jedna z przyczyn określonych w art. 89 pkt 1-3.
Z kolei w myśl art. 89 tej ustawy, na żądanie rolnika sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę przenoszącą własność gospodarstwa rolnego, zawartą w celu wykonania umowy z następcą, jeżeli następca:
1) uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub
2) dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, lub
3) uporczywie nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa.
W orzecznictwie sądowym, m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 lutego 2020 r. sygn. akt: I ACa 884/19, rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego uzasadniają przejawy wyjątkowo nagannych zachowań następców o charakterze długotrwałym, a nie zwykłe sytuacje konfliktowe, choćby były naganne, czy też nawet wyjątkowo naganne ale jednostkowe zachowania. Postępowanie następcy oceniane jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego musi być w myśl ustawy uporczywe, zatem długotrwałe i zamierzone. Jednak nawet jeśli w sprawie zostaną ustalone fakty uzasadniające rozwiązanie umowy, to sąd nie jest zobligowany do jej rozwiązania lecz musi rozważyć zarówno interes rolnika, który przekazał gospodarstwo, jak i interes następcy w świetle zasad współżycia społecznego i wydać rozstrzygnięcie możliwie najbardziej odpowiednie w konkretnej sytuacji.
Wydaje się, że w sytuacji opisanej przez Panią zachodzą przesłanki rozwiązania umowy. Należy jednak pamiętać, że mogłoby to dotyczyć tylko połowy przekazanego gospodarstwa będącego własnością mamy. Konieczne jest wystąpienie w tym celu do sądu.
Niniejsza porada została opracowana w ramach zadania publicznego pn. „Punkt nieodpłatnej pomocy prawnej/nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego w Powiecie Łomżyńskim w 2023 r.”, które jest finansowane ze środków przyznanych przez Powiat Łomżyński otrzymanych z budżetu Państwa jako dotacja celowa.